ترجمه ی شفاهی در حوزه های مختلف تعامل اجتماعی

مجموعه های تعامل در ترجمه شفاهی

ترجمه ی شفاهی رودرو

علاوه بر مقوله بندی انواع ترجمه شفاهی بر حسب بافت اجتماعی و بافت نهادی در آموزش ترجمه انگلیسی، می توان تمایزات عمده بیشتری را براساس مجموعه موقعیتی تعامل از این لحاظ مطرح کرد. آر.بروس دابلیو. اندرسون (۱۹۷۶/۲۰۰۲) مدل مجموعه ی نمونه ی ترجمه ی شفاهی در حوزه های مختلف را با عنوان ‘تعامل سه طرفه’ ارائه کرد که در آن مترجم شفاهی (دو زبانه) نقش محوری مینجی بین دو مشتری (تک زبانه) زا می پذیرد. چنین پدیده ای را امروزه اصطلاحا ترجمه ی شفاهی رودرو (dialogue interpreting) می نامند که بر شیوه تبادل ارتباطی رو در رو تاکید دارد.

ترجمه شفاهی همایشی

این اصطلاح ارتباط نزدیکی با ‘ترجمه شفاهی رابط – مدار’  دارد اما مترادف آن نیست. هر دوی آن ها بر اهمیت ماهیت دو جانبه ارتباط در تضاد با ارتباط چند جانبه تاکید دارند که مورد دوم در همایش ها با حضور افراد و نمایندگان متعدد از نهادهای مختلف رخ می دهد، و از این رو، چنین مفهومی، ترجمه شفاهی همایشی (conference interpreting) نامیده می شود.

ترجمه ی شفاهی حوزه های مختلف همایش ها و سازمان ها

ترجمه ی شفاهی حوزه های مختلف همچون برای همایش ها و سازمان های بین المللی که از جهات بسیاری برجسته ترین نمود ترجمه ی شفاهی در عصر حاضر است، به صورت تخصصِ شناخته شده، دراوایل قرن بیستم، یعنی زمانی ظهور کرد که دو زبانگی رسمی فرانسوی – انگلیسی در جامعه ملل پذیرای چند زبانگی دو فاکتور در همایش های بین الملل شد. ترجمه شفاهی همایشی بین المللی که در سیاست برابریِ زبانیِ اتحادیه اروپا تجسم یافت، از دیپلماسی چند جانبه بسیار فراتر رفته و در واقع، به تمامی حوزه های فعالیتی وارد شده است که با هماهنگ سازی و تبادل در سراسر مرزهای زبانی سر و کار دارند.

وجه تمایز ترجمه ی شفاهی همایشی

نقطه تمایز ترجمه ی شفاهی همایشی در این است که در قالب ‘تشریفاتی’ ویژه ای از تعامل (‘همایش’) رخ می دهد. محیط اجرای این نوع از ترجمه ی شفاهی غالبا فضای بین المللی است، اما آن همچنین در بافت ها و نهادهای ملی مانند پارلمان های بلژیک یا کانادا اجرا می شود. با ترکیب تمایز بر اساس مجموعه ها (قالب های تعامل) با تمایز ‘حوزه های مختلف تعامل (کنش) اجتماعی’ به صورت مدل ارائه می شود، می توان ترجمه ی شفاهی را طیفی مفهومی در نظر گرفت که از ترجمه شفاهی بین المللی تا ترجمه شفاهی (برای اقلیت ها) در محیط درون اجتماعی را در بر می گیرد.

در عین حال که مقایسه ترجمه شفاهی همایشی با ترجمه ی شفاهی برای اقلیت ها امری وسوسه انگیز و غالبا موثری است، ذکر این نکته اهمیت دارد که تفاوت بین تاکید بر سطح اجتماعات اجتماعی – فرهنگی و اعضای / نمایندگان آنها از یک طرف دیگر، را درک کنیم.

شکل ۱،۲  این طیف دوگانه را نشان می دهد.

شکل ۲-۱) طیف مفهومی ترجمه شفاهی

ترجمه شفاهی رو در رو در محیط بین المللی

ایده ی اصلی این است که هر دو سطح مورد نظر ترکیب های متعددی را می پذیرند، به نحوی که ترجمه شفاهی رو در رو در محیط بین المللی (مانند ملاقات دو تن از سران کشورها) همانند ترجمه شفاهی اجتماعی همایش گونه (مثلا اجلاسی با حضور شرکت کنندگان ناشنوا) قلمداد می شود. با وجود این، توصیف گرهای پایین شکل ۲,۱ خصوصیاتی را برجسته می سازد که با هر یک از دو طرف طیف دوگانه، یعنی ترجمه شفاهی همایشی بین المللی و ترجمه شفاهی رو در رو در اجتماع، معمولا پیوند می یابند.

راه های مقوله بندی انواع ترجمه شفاهی

با وجودی که این ویژگی های توصیفی جامعیت ندارند و حاکی از تمایزات همه یا هیچ نیز نیستند، به تفاوت های مهمی اشاره دارند. نکته خاص این است که ماهیت ترجمه ی شفاهی برای اقلیت ها را به بهترین شیوه با در ذهن داشتن این حقیقت می توان درک کرد که یکی از طرفین تعامل فردی است که از جانب خود او صحبت و عمل می کند. تمایز دوگانه بین ‘ترجمه شفاهی بین المللی در برابر ترجمه ی شفاهی اجتماعی’ و ‘ترجمه ی شفاهی همایشی در برابر ترجمه شفاهی رو در رو’  صرفا یکی از راه های مقوله بندی انواع (فرعی) ترجمه شفاهی است. در ادامه، به منظور ارتقای آگاهی نسبت به تنوع و پیچیدگی پدیده ی مورد مطالعه، پارامتر ها و انواع دیگری از ترجمه شفاهی را معرفی خواهیم کرد.

پارامترهای نوع شناختی ترجمه ی شفاهی حوزه های مختلف

علاوه بر طبقه بندی گسترده ی انواع ترجمه ی شفاهی حوزه های مختلف بر حسب محیط و مجموعه تعامل، ملاک های بسیار واضح دیگری به منظور تهیه فهرست نظام مندی از انواع و انواع فرعی ترجمه شفاهی را می توان نام برد:

• وجهیت زبانی
• شیوه ی کاری
• سویه گی
• کاربرد فناوری
• جایگاه حرفه ای

وجهیت زبانی ترجمه ی شفاهی حوزه های مختلف

در بخش عمده ی ادبیات موضوع، اصطلاح ‘ترجمه شفاهی’ به طور عام حاکی از کاربرد زبان های گفتاری، به ویژه از لحاظ سنتی، زبان های اروپای غربی مورد استفاده در همایش ها و سازمان های بین المللی، است. اصطلاح صریح تر ترجمه ی شفاهی زبان گفتاری (spoken- language interpreting) صرفا با نیاز روز افزون به تمایز آن در برابر اصطلاح ترجمه ی شفاهی زبان اشاره (sing language interpreting ) که به ‘ترجمه شفاهی برای ناشنوایان’ معروف است، رواج یافت.

ترجمه شفاهی زبان دیداری

از آنجایی که ناشنوایان و کم شنوایان در واقع، بر رمزهای زبانی در محیط دیداری و نه شنیداری تکیه دارند، باید از اصطلاحات دقیق تر ترجمه ی شفاهی زبان اشاره  (یا ترجمه شفاهی زبان دیداری (visual language interpreting)) سخن به میان آورد. بدین شیوه می توان بین ترجمه ی شفاهی از /  یا به زبان اشاره ی استاندارد (مانند زبان اشاره ی آمریکایی، زبان اشاره ی بریتانیایی، زبان اشاره ی فرانسوی و …)، یعنی زبان اشاره ای که زبان بومی گروهی از ناشنوایان همراه با هویت فرهنگی خاص آن است از یک طرف، و استفاده از سایر رمزهای زبانی اشاره و غالبا زبان گفتاری و مکتوب – بنیاد (مثلا زبان انگلیسی اشاره) از طرف دیگر، تمایز قائل شد.

ترجمه شفاهی به زبان اشاره

ترجمه از و به چنین نظام های اشاره ی ثانویه (مبتنی بر زبان گفتاری) را غالبا حرف نویسی (transliteration) گوبند، و از مترجمان شفاهی ناشنوایان یا حرف نویسان برحسب تسلط زبانی آنها و ترجیح مشتری استفاده می شود. ترجمه شفاهی به زبان اشاره را غالبا از روی مسامحه ‘استفاده از زبان اشاره’ (‘ترجمه ی شفاهی صدا – به – اشاره’ یا ‘ترجمه ی شفاهی اشاره – به – اشاره’) در مقابل ‘صداسازی’ یا ‘ترجمه شفاهی صدای شاهد’ (voice-over-interpreting)(‘ترجمه شفاهی اشاره – به – صدا’) می نامند. از وجهیت خاصی در برقراری ارتباط با ناشنوایان نابینایی استفاده می شود که با عمل قرار دادن دست خود بر روی دست مترجم شفاهی که فن هجی با انگشتان (fingerspelling) نامیده می شود، پیام به زبان اشاره را کنترل می کنند. این نوع از ترجمه ی شفاهی را ترجمه شفاهی بساوایی (tactile interpreting) می نامند.

شیوه ی کاری

شیوه اصلی اجرای ترجمه ی شفاهی، همانند مورد وجهیت زبانی، با ظهور شیوه تازه کاری به تغییر اصطلاح شناختی نیاز پیدا کرد. تنها در سال های ۱۹۲۰ یعنی موقعی که لوازم ترجمه ی شفاهی برای فراهم سازی امکان ترجمه همزمان برای مترجمان شفاهی زبان گفتاری ساخته شد، ایجاد تمایز بین ترجمه شفاهی پیاپی (consecutive interpreting) (در پی جمله زبان مبدا) و ترجمه شفاهی همزمان (simultaneous interpreting) (همزمان با ارائه متن به زبان مبدا) معنا پیدا کرد. نکته ی جالبی که در اینجا باید گفت این است که ترجمه شفاهی همزمان در ابتدا به صورت ترجمه شفاهی ‘همزمان-پیاپی’ (simultaneous consecutive)، یعنی انتقال همزمان دو یا چند برگردان پیاپی در زبان های خروجی مختلف، اجرا می شد.

شکل جدید از ترجمه ی شفاهی همزمان

اخیرا شکل التقاطی دیگری با همین عنوان با استفاده از لوازم قابل حمل ضبط و بازپخش رقمی میسر شده است.

در این شکل جدید از ترجمه ی شفاهی همزمان – پیاپی، مترجم شفاهی با بازپخش و ترجمه ی همزمان سخنرانی مبدا ضبط شده و به ارائه برگردان پیاپی سخنرانی می پردازد.

یادداشت برداری در ترجمه شفاهی پیاپی

از آنجایی که در ترجمه شفاهی پیاپی عمل اصلی گفتمان مدت استمرار مشخصی ندارد، می توان آن را پیوستاری در نظر گرفت که از برگردان جملاتی به کوتاهی لفظ تا برگردان کل سخنرانی، یا بخش هایی کمابیش طولانی ‘به طور یکجا’ ادامه دارد. ترجمه شفاهی پیایپی سخنرانی های طولانی تر که از شیوه های کاری مترجم و مهارت های حافظه ای او و مجموعه متغیرهای موقعیتی (مانند ارائه با اسلاید) تاثیر می پذیرد، معمولا شامل یادداشت برداری (note-taking) است که پیشگامان ترجمه شفاهی همایشی در اوایل قرن بیستم آن را توسعه دادند.

ترجمه ی شفاهی پیاپی کلاسیک

از این رو، ترجمه ی شفاهی پیاپی با استفاده از یادداشت برداری نظام مند را گاها پیاپی ‘کلاسیک’ (classic consecutive) می نامند که نقطه مقابل پیاپی کوتاه (short consecutive) بدون یادداشت قرار می گیرد که معمولا با شیوه دو سویه در مجموعه ترجمه شفاهی رو در رو همراه است. مترجمان شفاهی ناشنوایان که کنش آنها در مجرای دیداری فضایی برای فعالیت های مستلزم حواس دیداری بیشتر باقی نمی گذارد، گزینه یادداشت برداری را چندان در اختیار ندارند.

ترجمه به شیوه پیاپی کوتاه

این مترجمان به شیوه پیاپی کوتاه، و یا معمولا به شیوه همزمان ترجمه می کنند. البته در چنین بافتی باید یادآور شد که تمایز بین ترجمه ی شفاهی پیاپی و همزمان ضرورتا واضح نیست. از آنجایی که نه ترجمه ی صدای شاهد و نه استفاده از زبان اشاره در مجرای شنیداری تداخل نمی کند، مترجمان شفاهی ناشنوایان به راحتی می توانند پبش از پایان پیام به زبان مبدا، تولید خود به زبان مقصد را آغاز کنند. در واقع، حتی مترجمان شفاهی رابط – مدار زبان گفتاری غالبا برگردان های (اساسا پیاپی) خود را تا جایی که امکان دارد، به شیوه ی همزمان ارائه می کنند.

ترجمه ی شفاهی نجوایی

در عین حال که نبود هم پوشانی مبدا – مقصد شنیداری شیوه ی همزمان (بدون لوازم ترجمه ی شفاهی) را به شیوه ی کاری انتخابی مترجمان شفاهی ناشنوایان مبدل می سازد، ترجمه شفاهی زبان گفتاری به شیوه ی همزمان معمولا حاکی از کاربرد لوازم برقی – شنیداری ترجمه شفاهی است. مترجم شفاهی تنها هنگامی که در کنار یک یا حداکثر دو شنونده  می نشیند، قادر است که به ترجمه ی شفاهی نجوایی (whispered interpreting) یا ‘نجوا’ (که اصطلاح شناخته شده ی فرانسوی آن شوشوتاژ (chuchotage)است) بپردازد، و در واقع، این شیوه نه با نجوا بلکه با صدای آرام (در گوشی) اجرا می شود.

لوازم ترجمه شفاهی نجوایی

این شیوه ترجمه با استفاده از لوازم قابل حمل ترجمه شفاهی (میکروفون و گیرنده ی گوشی) مخصوص راهنمای تور نیز امکان پذیر است. با وجود این، امروزه ترجمه ی شفاهی همزمان با استفاده از مجموعه لوازم فنی به حدی جا افتاده است که اصطلاح ترجمه ی شفاهی همزمان (SI) غالبا اختصاری برای ‘ترجمه شفاهی زبان گفتاری داخل کابین عایق صدا با استفاده از لوازم ترجمه ی شفاهی همزمان’ محسوب می شود.

ترجمه دیداری

نوع بخصوصی از ترجمه ی شفاهی همزمان برگردان متن مکتوب ‘به صورت دیداری’ است. موقعی که این نوع از شیوه ی همزمان که اصطلاحا ‘ترجمه دیداری’ (sight translation) نامیده می شود، به منظور استفادهی بی درنگ مخاطب از ان ارائه می گردد، می توان به طور دقیق تر آن را ‘ترجمه شفاهی دیداری’ (sight interpreting) نامید. در ترجمه ی دیداری، مترجم شفاهی نه همزمان با انتقال متن مبدا بلکه همزمان با دریافت (دیداری) بی درنگ متن مکتوب مبدا، به تولید متن مقصد مبادرت می ورزد.

ترجمه ی شفاهی همزمان متن مکتوب

در صورتی که مترجم شفاهی به ‘شیوه ی دیداری ’ و بدون محدودیت های کنش بی درنگ برای مخاطب (گسترده تر) ترجمه می کند، ترجمه شفاهی دیداری با شیوه ی پیاپی در هم می آمیزد، و یا حتی به ‘ترجمه گفتاری’ شباهت می یابد که در آن، مترجم شفاهی فرصت قایل توجهی برای ‘نقد’ و تصحیح می یابد. شیوه ی خاصی از ترجمه ی شفاهی همزمان (زبان گفتاری) ترجمه ی شفاهی همزمان متن مکتوب (SI with text) در کابین ترجمه است.

شکل پیچیده ی ترجمه ی شفاهی همزمان

از آنجایی که متن سخنرانی همچنان از طریق مجرای شنیداری انتقال می یابد و بسیاری از سخنرانان به منظور ارائه جملات معترضه و یا حذف با هدف صرفه جویی در زمان از متن سخنرانی دور می شوند، این نوع از شیوه همزمان زیرمجموعه ترجمه شفاهی دیداری قرار نمی گیرد بلکه شکل پیچیده ای از ترجمه ی شفاهی همزمان محسوب می شود که ترجمه ی شفاهی دیداری عنصر کمابیش مهم آن است.

استفاده از زبان اشاره بدون استفاده از لوازم خاص

بعضی از چنین تمایزاتی که به صورت نموداری در شکل ۴,۱ ترسیم شده اند، در سراسر وجهیت های زبانی درجات مختلفی دارند. همانگونه که پیشتر گفته شد استفاده از زبان اشاره (یعنی ترجمه ی شفاهی صدا – به اشاره، اشاره – به – اشاره یا متن – به – اشاره) بدون استفاده از لوازم خاصی به شیوه ی همزمان امکان پذیر است. در مقابل، ترجمه ی شفاهی اشاره- به- صدا را می توان با / بدون میکروفون و کابین ترجمه اجرا کرد.

ضرورت وجود مجراهای شنیداری

لوازم ترجمه ی شفاهی همزمان در جایی لازم است که سخنرانی تک زبانه ی مبدا به زبان اشاره باید چندین زبان (گفتاری) ترجمه شود و از این رو وجود مجراهای شنیداری جداگانه ای ضرورت یابد. در ترجمه ی شفاهی متن – به – اشاره، لازم است که مترجم شفاهی دریافت (خواندن) و تولید (استفاده از زبان اشاره) را به تناوب انجام دهد، و بدین وسیله، ترجمه ی دیداری نزدیک به شیوه ی پیاپی (کوتاه) اجرا می شود.

شکل ۱٫۴) انواع ترجمه ی شفاهی همزمان

سویه گی

در حالی که فرابند ترجمه ی شفاهی به خودی خود همیشه به صورت تک سویه، از زبان مبدا به مقصد، رخ می دهد، مسئله سویه گی در سطح رویداد ارتباطی پیچیدگی بیشتری می یابد. در مورد نمونه ی گفتگوی رو در روی واسطه ای، مترجم شفاهی  به صورت دو سویه، یعنی بین دو زبان مورد نظر، با توجه به نوبت طرفین اصلی گفتگو، ‘به طور متناوب’ ترجمه می کند. از این رو، ترجمه ی شفاهی دو سویه معمولا با مفاهیم ‘ترجمه ’ شفاهی رابط – مدار’ و ‘ترجمه ی شفاهی رو در رو’ پیوند می یابد اما در تعامل همایش گونه نیز روی می دهد. یعنی جایی که مترجم شفاهی در ‘کابین دو زبانه ترجمه’ کار می کند، و یا به ارائه ترجمه شفاهی به زبانی غیر زبان مادری (یعنی ترجمه شفاهی پرسش ها و اظهار نظرها به زبان  غالب سخنرانی) می پردازد.

انجمن بین المللی مترجمان شفاهی همایشی

با وجودی که ترجمه ی شفاهی ‘یک طرفه’ یا یک سویه در ترجمه ی شفاهی همایشی بسیار رایج است، در سطح رویداد ارتباطی نمی توان عنوان خاصی برای آن گذاشت. البته تمایزهای مرتبطی را با توجه به ترکیب زبان های کار مترجم شفاهی می توان قائل شد. انجمن بین المللی مترجمان شفاهی همایشی (AIIC) زبان های کار را به صورت زبان های B,A یا C طبقه بندی می کند (منظور از زبان A زبان مادری مترجم یا ‘زبان فعالی’ است که مترجم بر آن  تسلط کامل دارد؛ منظور از زبان B ‘زبان فعالی’ است که مترجم تسلط شبه بومی بر آن دارد؛ منظور از زبان C زبان ‘ غیر فعالی’ است که مترجم قادر به ‘درک کامل ’ پیام در آن است).

ترجمه ی شفاهی به زبانی غیر زبان مادری

طبق سنت ترجمه ی شفاهی همایشی در غرب، ترجهی شفاهی همزمان از زبان های B یا C به زبان های A مترجم شفاهی صورت می گیرد. ترجمه ی شفاهی به زبانی غیر زبان مادری (retour interpreting) که ترجمه ی شفاهی A به B نیز نامیده می شود و رواج زیادی در بازارهای (ملی) ‘محلی’ دارد، در سازمان های بین المللی به جای ترجمه ی شفاهی همزمان مورد پذیرش قرار نگرفته است. در مقابل مترجمان شفاهی ناشنوایان که بیشترشان متخصصان بومی زبان اشاره نیستند، معمولا ترجمه ی شفاهی همزمان را به صورت ترجمه ی شفاهی A به B اجرا می کنند و ترجمه ی شفاهی B به A، یعنی ترجمه ی شفاهی اشاره – به – صدا را سویه ی چالش برانگیزتری می دانند.

ترجمه ی شفاهی واسطه ای

مسئله ای که به خودی خود پارامتر محسوب می شود، اما می توان آن را با بافت فعلی سویه گی پیوند داد، جهت انتقال مبدا – به – مقصد در رویداد ارتباطی معین است. در جایی که ترکیب زبانی مترجمان شفاهی حاضر ‘ترجمه ی شفاهی مستقیم’ را ممکن نمی سازد، از ترجمه ی شفاهی واسطه ای (relay interpreting) استفاده می شود که به معنای ترجمه ی شفاهی غیر مستقیم با استفاده از زبان سومی است که از طریق آن ، کنش یک (یا دو) مترجم شفاهی با ترجمه ی مترجم دیگر که نقش متن مبدا را برای مترجم دیگری دارد، پیوند می خورد.

ترکیب ترجمه ی شفاهی A به B با ترجمه ی شفاهی واسطه ای

ترجمه ی شفاهی واسطه ای به شیوه ی همزمان در کشورهای بلوک شرق، یعنی جایی که زبان روسی زبان محوری امپراطوری چند زبانه ی شوروی بود، عمل استانداردی محسوب می شد. نظام واسطه ای زبان روسی و تکیه آن بر ترجمه ی شفاهی A به B که شیوه ی سویه مند استاندارد بود، مورد بی توجهی طرفداران غرب قرار گرفت. البته ترجمه ی شفاهی A به B در ترکیب با ترجمه ی شفاهی واسطه ای در برخی از زبان های کار سازمان ملل و اتحادیه ی اروپا، و با در نظرگیری این ایده که زبان انگلیسی زبان محوری است، نقش مهمی را بازی کرده است، و نیز در اتحادیه ی توسعه یافته ی اروپا جایگاه برجسته ای دارد.