قبل از اقدام به هر گونه ترجمه انگلیسی شایان اهمیت است که مراحل پروژه ترجمه و آنچه در بهوجود آوردن یک ترجمه خوب دخیل است در نظر گرفته شود. تک تک این مراحل را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
تثبیت پروژه قبل از شروع مراحل پروژه ترجمه
قبل از آغاز مراحل پروژه ترجمه تمامی دستاندرکاران باید چند مطلب را در این خصوص به وضوح بدانند. این مطالب را میتوان تحت عنوان: Four T’s خلاصه کرد : (متن) the text (وسايل) the tools (تیم) the team (هدف) the target
مرحله ۱ پروژه ترجمه: متن (text)
به متن زبان مبدأ که باید ترجمه شود اطلاق میگردد. برای این کار تعیین مطلوب بودن ترجمه یک متن خاص ضروری است. انتخاب متون مورد ترجمه به دلائل مختلف صورت میگیرد. بیشتر مواقع هدف از این کار ابلاغ اطلاعاتی خاص به مردمی است که به زبان دیگری تکلم میکنند و شاید هم برای آن است که دیگران را در لذت بردن از متن مبدأ شریک سازیم. مترجم باید دلائل خود را در مورد انتخاب متن و نیروی بالقوه استفاده از متن مورد ترجمه را بهوسیله مخاطبان زبان مقصد مورد بررسی قرار دهد.
مرحله ۲ پروژه ترجمه: هدف (target)
به مخاطبان اطلاع میشود، ترجمه برای چه کسی تهیه میشود؟ شکل ترجمه تحت تأثیر مسائل بعد، سطح تحصیلات، گروه سنی، دوزبانه بودن و نگرش مردم نسبت به زبان خویش قرار میگیرد. سؤال این است که آیا ترجمه مورد استفاده مدرسه است یا کسب و کار و یا بهصورت شفاهی در خانه و یا … خوانده میشود؟
مساله دیکته زبان نیز بسیار اهمیت دارد. نگرش مخاطبان مورد خطاب را در خصوص دیکته کلمات قبل از آغاز ترجمه باید تعیین کرد. بعضی ترجمههای عالی را به خاطر آنکه خوانندگان آنها علاقهای به شیوه کتابت آنها نداشتهاند و یا قادر به خواندن آنها نبودهاند مردود شمردهاند.
مرحله ۳ پروژه ترجمه: تیم (team)
به مردمی اطلاق میشود که در پروژه دخیل میباشند. هرگاه کسی به هر دو زبان مبدأ و مقصد تکلم نماید احتمال انجام کامل پروژه بهوسیله او وجود دارد. ولی حتی در این صورت نیز برای ارزیابی و مشاوره کسان دیگری نیز باید در دسترس باشند. بیشتر پروژههای ترجمه نیاز به یک تیم دارند، منظور از تیم تعدادی از افراد است که باید هر کدام در یک مرجله در این خصوص سهمی داشته باشند. قبل از آنکه ترجمه آغاز شود ارتباط میان این افراد باید تثبیت گردد. اما احتمال هم دارد که به موازات پیشرفت کار ترجمه نوع ارتباط تغییر کند و عوامل دیگری مد نظر قرا گیرند.
هر پروژه ترجمه دارای اصولی است:
اینکه همه این اصول در یک شخص جمع باشد ضرورت ندارد.
بر پایه تواناییها و آمادگیهای کسانی که در کار دخالت دارند ممکن است برنامههای گوناگونی تنظیم گردد.
تیم متشکل از افراد زیر است :
۱- مترجمان، که یکی متخصص در زبان مبدأ است و دیگری متخصص درزبان مقصد
۲- یک مترجم که توانایی کار با مطالب هر دو زبان مبدأ و مقصد را داشته باشد و یک مشاور
۳- یک کمیته که باهم کار کنند و مسئولیت تفویض شده به هر کس مشخص باشد.
تدوین گر تیم
چگونگی تدوین برنامه بستگی به این دارد که چه فردی در دسترس و واجد شرایط برای تعیین معنای زبان مبدأ است، چه کسی دارای بیشترین مهارت برای تعیین نوع زبان مقصد و چه کسی از اصول ترجمه آگاهی دارد. چنین تیمی ممکن است دارای یک یا چند مترجم، یک مشاور، چند ممتحن و منتقد، افراد فنی مخصوص تایپ و مقابله باشد. ناشر و توزیعکننده هم جزئی از این تیم هستند. قبل از آنکه برنامه خیلی جلو برود تعیین کسانی که این تکالیف را باید انجام بدهند شایان اهمیت است. اعضای مختلف تیم برای انجام نقش خود احتمالاً نیاز به آموزش مخصوص دارند. شاید لازم باشد که این آموزش قبل از آغاز پروژه انجام شود.
مرحله ۴ پروژه ترجمه: وسایل (tools)
وسایل پروژه ترجمه شامل چیست؟
به مطالب نوشتاری کمکی مبدأ که مورد استفاده مترجمان قرار میگیرد اطلاق میشود. وسایل علاوه بر مطالب مورد ترجمه عبارتند از فرهنگهای لغت، واژهنامهها، کتابهای دستور زبان، توضیحات فرهنگی موجود و غیره به زبان مبدأ و مقصد هر دو، تیم به هنگام ترجمه به حداکثر اطلاعات لازم قابل دسترس نیاز دارد. تمامی این وسائل را به عنوان مقدمات پروژه باید به محل ترجمه آورد. برای بعضی پروژهها مطالب بسیار زیادی وجود دارد که میتوان برای کمک به تفسیر متن زبان مبدأ و یافتن معادلهای موجود در زبان مقصد از آنها استفاده کرد.
برای بعضی پروژههای دیگر چهبسا چنین مطالبی نادر باشد ولی در هر حال از آنچه موجود است برای سهولت بخشیدن به کار باید استفاده کرد. از جمله وسایل لازم برای انجام دادن برنامههای مؤثر از بودجه مالی و وسائل صنعتی میتوان نام برد. بعد از آنکه مسائل مربوط به متن، مخاطبان مورد نظر و روابط تیمی مورد توجه قرار گرفت و وسائل لازم فراهم گردید، پروژه آماده شروع است. چنین پروژهای سلسله مراحل آمادگی، تحلیل، جابهجا کردن، پیش نویش اولیه، کار مجدد روی پیش نویس اولیه، بررسی کردن، ویراستن، و آماده کردن مطلب برای ناشر را دنبال خواهد کرد.
تفسیر انتقادی متن (Exegesis) از مراحل مهم پروژه ترجمه
تفسیر انتقادی متن به روند کشف معنای متن زبان مبدأ مورد ترجمه اطلاق میگردد. مرحلهای است شامل آمادگی و تحلیل و باید قبل از آنکه کوچکترین چیزی به زبان مقصد نوشته شود انجام گیرد. متن باید صددرصد فهمیده شود. این روندی است که به هنگام حرکت از شکل زبان مبدأ به ساختار معنایی، یعنی بهمعنای متن صورت میپذیرد. مترجم (مترجمان) کار را با چند مرتبه خواندن آغاز میکند، سپس مطالب دیگری را که ممکن است به فهم فرهنگ و یا زبان متن مقصد کمک کند می خواند.
در حین خواندن متن به جستجوی هدف نویسنده و مقصود اصلی متن خواهد بود و به دنبال گروهبندیها و یا بخشهای بزرگتر خواهد رفت. چهبسا تمایل داشته باشد رئوس مطالب متن را تهیه کند. هدف آن است که متن را به طور کلی درک کند. وقتی این کار صورت گرفت مترجم آماده است تا بخش به بخش ترجمه مطلب را آغاز نماید.
تحلیل متن مبدأ به دلائل زیر صورت میگیرد:
حل ابهامات
مشخص کردن اطلاعات ضمنی
مطالعه واژههای کلیدی
تفسیر معانی مجازی
تشخیص اینکه چه وقت کلمات در معنای ثانویه به کار میروند
چه وقت ساختارهای گرامری در کنش ثانویه به کار گرفته میشود و …
هدف تفسیر انتقادای تعیین معنایی است که باید در متن زبان مقصد آورده شود.
مترجم با دقت متن زبان مبدأ را مطالعه می کند.
با استفاده از کلیه وسایل موجود محتوای پیام زبان مبدا، مطالب وضعی ارتباطی مربوط و تمامی عوامل دیگر را نعیین می نماید.
باید برای ایجاد ترجمهای معادل فهمیده شود.
جابهجا کردن و پیشنویس اولیه از مراحل پروژه ترجمه
پس از تحلیل دقیق متن زبان مبدا، آنطور که در بالا اشاره شد، مترجم پیشنویس اولیه ترجمه را بخش به بخش و جز به جز آغاز میکند.
این جابهجایی باعث بهوجود آمدن پیشنویس اولیه میشود.
به هنگام آماده ساختن این پیشنویس مترجم کار جابهجایی از زبان مبدأ به زبان مقصد را انجام میدهد.
تعیین اصطلاحات کلیدی
به هنگام انجام این کار همیشه باید مخاطبان مورد نظر خود را در ذهن داشته باشد. پیش از آنکه در پیشنویس خیلی پیش برود اصطلاحات کلیدی باید تعیین گردند. هر متن دارای یک دسته کلماتی است که جهت محتوای متن و ابلاغ صحیح مضمون اصلی بسیار ضروری است. این کلمات را باید معین کرد و چهبسا لازم باشد در این خصوص نظر دیگر گویشوران زبان مقصد را جویا شد. برای پرداختن به مساله جابهجا کردن و پیشنویس اولیه دو طریق وجود دارد. بعضی از مترجمان ترجیح میدهند ترجمهای مجمل و سریع انجام دهند تا مطلب حالت طبیعی داشته باشد. آنگاه کار را از سر گرفته و به جزئیات بیشتر تکیه میکنند تا اطمینان حاصل کنند که اطلاعات غلطی وجود ندارد و نه چیزی افزوده شده و نه کم.
ترجمه به سبک طبیعی زبان مقصد
بدین طریق متن زبان مقصد بیشتر تمایل به این دارد که به سبک طبیعی زبان مقصد باشد. دیگران ترجیح میدهند طرح معنایی گزاره مانندی تهیه کنند و مطمئن باشند که همه اطلاعات در نظر گرفته شده سپس به منظور طبیعی بودن، کلمه گذاریاش را از نو انجام میدهند. به عبارتی دیگر کلمهگذاری مجددش را به شکل اصطلاحی معمولی در زبان معصد انجام میدهند. هریک از این شیوهها در صورتی که کار دقیق صورت گیرد به ترجمهای اصطلاحی خواهد انجامید.
ممکن است لازم باشد قبل از آنکه تیم قانع شود که همه تعدیل های لازم صورت گرفته، هیچ اطلاعاتی غلط نیست و جا نیافتاده و متن ابلاغرسانی به زبان مقصد را به وضوح انجام میدهد و شکل انتخاب شده ارتباط را با مخاطبان مورد نظر برقرار میکند، طرح کلی چندین بار تفسیر کند. همیشه به هنگام تهیه و کار مجدد روی این پیشنویس باید مخاطبان در نظر گرفته شوند. وقتی تیم ترجمه به اندازه کافی کار مجدد بر روی پیشنویس اولیه انجام داد باید ترتیب دهند که رونوشتهایی تهیه شود تا ارزیابی کافی صورت گیرد.
ارزیابی مراحل پروژه ترجمه
هدف ارزیابی دارای سه بعد است:
درستی
وضوح
طبیعی
سؤالاتی که باید پاسخ داد، اینهاست:
آیا ترجمه همان معنای موجود در زبان مبدأ را ابلاغ میکند؟
آیا مخاطبان که منظور نظر ترجمه است ترجمه را به وضوح میفهمند؟
آیا شکل ترجمه برای خواندن آسان است؟
دستور زبان و سبک نوشته به زبان مقصد طبیعی است؟
کسانی که در کار ارزیابی ترجمه کمک میکنند باید زبان ماریشان زبان مقصد باشد.
ارزیابی هایی که باید صورت گیرد چندگونه است.
مقایسه ترجمه با متن مبدا
خواست مترجم به هنگام ترجمه آن است که ترجمه را با متن مبدأ از چند نظر مقایسه کند تا اطمینان یابد هیچ افزایش، کاهش و یا تغییری از نظر اطلاعات بر ترجمه راه پیده نکرده است. دیگران هم میتوانند در این کار کمک کنند. بخصوص داشتن یک مشاور برای بررسی مطلب مفید خواهد بود. مترجم مایل است گویشوران به زبان مقصد، متن را خوانده و منظور متن را برای او بازگو کنند. خوانندگان به هنگام خواندن به قسمتهایی بر خوهند خورد که خواندن و یا فهم آنها دشوار است. هربار که در خواندن با چنین دشواری،هایی روبهرو شوند باید موارد را برای بررسی بیشتر یادداشت کنند.
پرسش سوالات از خوانندگان متن
نحوه دیگر بررسی پرسیدن سؤالاتی از خوانندگان متن و یا کسانی است که متن برایشان خوانده میشود. سؤالات را باید با دقت تهیه کرد تا منظور اصلی مطلب، هدف نویسنده و حقایق مربوط به متن را مشخص کنند. هر درک غلطی را باید یادداشت کرد و با دیگران نیز در میان گذاشت. بهترین کار آن است که این شخص کسی باشد که در ترجمه دخالتی نداشته اما هر دو زبان مبدأ و مقصد را بداند و متن را از زبان مقصد به زبان مبدا، بدون مراجعه به متن اصلی زبان مبدأ ترجمه نماید تا معلوم شود که آیا ترجمه معکوس همان معنای متن زبان مبدأ را ابلاغ میدارد یا خیر؟
هر نوع اختلافی را باید دوباره مورد بررسی قرار دهد. شایان اهمیت است که در مورد مساله ارزیابی باید دقت و کوشش کافی مبذول داشت. اگر از کسانی بالاخره متن زبان مقصد مورد استفادهشان قرار میگیرد عده زیادی در روند ارزیابی دخالت داده شوند، خود این کار نسبت به مطلب ترجمه شده، پس از آنکه بالاخره منتشرشد، ایجاد علاقه مینماید.
پیشنویس اصلاح شده از مراحل پروژه ترجمه
پس از آنکه کار ارزیابی با دقت انجام شد بر اساس بازخورد دریافتی لازم است یک پیشنویس اصلاح شده تهیه نمود. کسانی که مورد مشورت مترجم قرار گرفتهاند ممکن است نظرشان این باشد که سو تفاهمهایی وجود دارد و در بسیاری موارد ترجمه به بازنویسی نیاز دارد و مسائلی از این قبیل. آنگاه تیم ترجمه با پذیرش شرافتمندانه ارزیابی به کمک این مطلب و براساس آن بازنویسی را انجام میدهد. اگر واژهای کلیدی تغییر کند باید متن را در جهت یکنواختی تغییر به دقت مورد بررسی قرار داد. اگر خواندن قسمتهایی دشوار باشد شاید لازم باشد به کمک کلمات اضافی (و یا در زبانهای دیگر با کلمات کمتر)، با افزودن اطلاعات بیشتر، یا به هر صورتی که ممکن باشد، آن را آسانتر کرد.
مشاوره از مراحل پروژه ترجمه
در بسیاری از پروژههای ترجمه مشاوران علاقهمند به کمک به مترجم وجود دارند.
مترجم یا مترجمان انتظار خواهند داشت که مشاور به مسائل زیر علاقهمند باشد:
- درستی متن
- طبیعی بودن سبک
- تاثیر بر مخاطبان زبان مقصد.
شایان اهمیت است که مترجم پس از تکمیل کردن یکی دو بخش از یک مطلب طولانی آن را با یک مشاور ورزیده در میان بگذارد. درصورت که این کار صورت نگیرد و بدون این مشورت حجم زیادی از کار را ترجمه کند از آموزش مشاور به هنگام طرح مطلب با او محروم میشود. درصورتی که مترجم از مشاور بخواهد که تمامی مطلب را با او مرور نماید، شناختی که مشاور به او خواهد بخشید نهتنها او را پیشنویس مطلبی که روی آن کار میکند یاری خواهد کرد بلکه به او کمک خواهد کرد تا بتواند حتی ترجمه ای کاملتر ارائه دهد.
مشاور علاقهمند است بداند چگونه تفسیر انتقادی متن و طرح کلی ابتدایی انجام شده و از چه وسایلی استفاده بهعمل آمده است. در جلسات اولیه، درصورتی که بههنگام طرح کار حضور نداشته باشد، میتواند در مورد کل پروژه، مثلاً در مورد (four T’s)(چهار تی) سؤالاتی مطرح نماید. سؤالات ممکن است در خصوص مسائل زبانشناختی و یا فرهنگی باشد. هدف مشاور آن است که کیفیت کار ترجمه را در خصوص معنا، طبیعی بودن و پذیرش بالقوه آن بهوسیله مخاطبان زبان مقصد، ارزیابی کرده و ضمن آموزش مترجم او را در جهت فراهم آوردن ترجمههای کاملتر یاری نماید.