جامعه شناسی زبان

جامعه شناسی زبان

جامعه شناسی زبان به روابط بین زبان و جامعه توجه دارد. ترادگیل (۲:۲۰۰۰) تصویری از این علم به دست می دهد: زمانی که لب به سخن می گشاییم ناگزیر علائمی را به مستمعان عرضه می داریم که مبین اصالت و مقام و مقامی است که از آن برخورداریم. لحن سخن ما موید اصالت ما و دانشی است که در زیربنای اندیشه ی ما وجود دارد. ممکن است در گفتار خود نشانه هایی از گرایش ها و تمایلات بروز دهیم که بر پایه ی آن مخاطبان به ارزیابی ما می پردازند.

این دو وجه از رفتار زبانی از نقطه نظر دیدگاه اجتماعی از اهمیت بسیاری برخوردار است:

1. نقش زبان در ارتباط با برقراری روابط اجتماعی
2. نقشی که زبان در انتقال اطلاعات در مورد گوینده ایفا می کند.

از دهه ی ۱۹۶۰ تا کنون، جامعه شناسی زبان زمینه های تحقیقی فراوانی را فراهم آورده و همچنان نیز از رونق بسیار برخوردار است. گستره ی این علم بسیار وسیع است و به یک مقاله نمی توان بسنده کرد با وجود این، آشنایی با منابع به شرحی که خواهد آمد می تواند راهگشای مناسبی برای پژوهش های بعدی باشد.

موضوعاتی در جامعه شناسی زبان

• چرا و چگونه لحن و لهجه ها رشد می کنند؟
• آیا بین کاربرد لهجه های زبان توسط گویشور و ویژگس های اجتماعی وی (برای مثال، سن، جنسیت، قومیت و پشتوانه ی اجتماعی فرد) رابطه ای برقرار است؟
• بین لهجه های معیار و غیرمعیار چه رابطه ای برقرار است؟
• چگونه می توانیم لهجه را از زبان متمایز بدانیم؟
• گرایش گویشوران به یک لهجه خاص و سایر جنبه های زبانی بیانگر چه واقعیتی است؟چرا پاراه ای از لهجه ها مورد استقبال بیشتری قرار می گیرند و یا گویشوران آن لهجه ها محبوبیت بیشتری می یابند؟در مقایسه با شواهدی که از دیگر گونه های زبانی به دست داده می شود آیا این تصورات قابل توجیه هستند؟
• با گذشت زمان و یا تغییرات جغرافیایی و اقلیمی چه تغییراتی در زبان ها رخ می دهند؟
• چرا گونه های زبانی در بافت ها و موقعیت های اجتماعی تنوع می یابند؟
• چرا زبان های مادری آمیخته و زبان های درهم به وجود می آیند و آیا تشابه آنها با زبان ها بیشتر است یا با لهجه ها؟
• چرا برخی افراد در تعامل خود با دیگران گهگاه به به کار گیری لهجه ها رویمی آورند؟در این راستا، چه ابداعات زبانی از خود بروز می دهند؟
• گویشوران برای نشان دادن هویت خود از چه شگردهای زبانی استفاده می کنند و چرا گویشوران یک جامعه ی خاص در یاجاد ارتباط زبانی از همانندی برخوردارند؟
• بین زبان و محرومیت اجتماعی (زبان اقلیت ها) و زبان و قدرت یا ضعف قدرت اجتماعی چه رابطه ای برقرار است؟

جامعه شناسی زبان

واژگان و مفاهیم پایه و بنیادی

در حوزه ی علم جامعه شناسی زبان به دو نوع تحقیق خرد و کلان برمی خوریم. پژوهش های زبان شناسی خرد عمدتا به عناصر زبانی و یا تفاوت های فردی در کاربرد زبان عنایت دارند و می کوشند به تاثیر و تاثرات زبان بپردازند(واردو {۲۰۰۶:۱۷}). آنچه مورد توجه است بررسی مبسوط و گسترده ی روابط بینافردی است. از سوی دیگر، مطالعات زبان شناسی کلان سطح و گستره ی وسیع تری از داده ها را مورد بررسی قرار می دهند تا در ارتباط با روابط گروهی به نتایج فرادست تری نایل گردند (همانجا:۱۸) و یافته ها را با عوامل اجتماعی پیوند بزنند.

پدر علم جامعه شناسی زبان

مباحثی مربوط به دوزبانگی ، چند زبانگی و برنامه ی زبانی در این مقوله جای می گیرند. پایه گذاری جامعه شناسی زبان را به ویلیام لابوو نسبت می دهند و او را پدر علم جامعه شناسی زبان می دانند. وی پژوهش های وسیعی را در زمینه ی گویش شناسی شهری به انجام رسانده است. پاره ای از روش های پژوهش در زمینه ی زبان شناسی اجتماعی (طراحی پرسشنامه ها و مصاحبه ها) از گویش شناسی غیر شهری و منطقه ای نشات می گیرد. با وجود این، گویش شناسی سنتی از تنوع در گونه های اجتماعی غافل مانده است.

با این تصور که گویش های واقعی در جوامع غیر شهری که به دور از تحولات هستند یافت می شوند، گویش های اصیل در روستاها و به دور از شهرها وجود دارند. به عبارت دیگر، گویش های اصیل در روستاها و به دور از شهرها وجود دارند. تغیییرات زبانی به دلیل اینکه دشمن گویش شناسی سنتی محسوب می شدند در چرخه ی مطالعات قرار نمی گرفتند و حضورشان مانع شفاف بودن پژوهش ها قلمداد می شد.

گوناگونی در ذات زبان نهفته است.

در جایی که پاره ای از رویکردهای زبان شناختی (همانند شیوه ای که پیروان چامسکی به کار می برند) به تغییرات و گوناگونی ها توجه نداشته و تنها به ویژگی های ساختاری و قاعذه ها (توانش زبانی) توجه دارند، مطالعات جامعه شناسی زبان به این مقوله توجه دارند که گویشوران چگونه از زبان استفاده ی کاربردی می کنند. این همان است که دلهایم (۱۹۷۱:۲۷۷) از آن با عنوان توانش کاربردی یا بیان این واقعیت که انسان ها در چه زمان، با چه کس، کجا و تحت چه شرایطی سخن می گویند و یا زبان از سخن باز می دارند نام می برد.

به عبارت دیگر، جامعه شناسی زبان بر این مهم تاکید می کند که زبان ها تنها در صورت ها تنوع نمی یابند و تنها مجموعه ای از واژه های به هم پیوسته به حساب نمی آیند بلکه آنچه ویژگی می یابد این است که این گوناگونی ها چگونه به صورت نظام مند و بر پایه ی مجموعه ای از عواملی  همچون سن، جنسیت، زمینه ی فرهنگی متکلم، موقعیت و یا بافت اجتماعی و در مکانی که روی می دهد تجلی می یابد.

گوناگونی زبان را می توان از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داد و به ارائه پاسخ به سوالاتی از این دست پرداخت:

• گوناگونی زبان در چیست؟
• در کدامیک از اقشار جامعه کاربرد دارد؟
• در چه موقعیت و تحت چه شرایطی روی می دهد؟
• از چه رویکردهایی می توان در بررسی آن استفاده کرد؟

متغیرهای زبانی

به ویژگی های زبانی که از گویشوری به گویشور دیگر متفاوت است متغیرهای زبانی می گویند. تجزیه و تحلیل جامع متغییرهای زبانی مستلزم بهره گیری از بازاری همچون راهکارهای تجزیه و تحلیل کلامی، تجزیه و تحلیل های ساخاری ، آوایی و واج آرایی، پیام کاوی و نظایر آن است. متغیرهای فرازبانی عنوانی است که بر علل وجودی متغیرها نهاده اند. رابطه ی بین متغیرهای زبانی و متغیرهای فرازبانی را هم – متغیر می نامند.

تحلیل جامعه شناسی زبان

به سه گونه ی عمده ی متغییر فرازبانی می توان اشاره کرد که عبارتند از:

• سخنگو
• گروه
• موقعیت

ویژگی هایی که برای سخنگو می توان برشمرد عبارتند از:

1. سن
2. جنسیت
3. اصالت قومی
4. وابستگی اجتماعی
5. وابستگی جغرافیایی
6. میزان تحصیلات
7. شغل
8. باورهای دینی

اگر گوناگونی ها بین گونه های زبانی دو یا چند گروه وجود داشته باشد، جامعه شناس زبان باید به شناسایی عضویت های اجتماعی از پیش موجود گروهی توجه نماید. باید دلایل مکفی و شواهدی موجود باشد تا بر اساس آن بتوان گفت که فردی به گروه اجتماعی خاصی تعلق دارد و از این رو رفتار زبانی متفاوتی را از خود بروز می دهد. از سوی دیگر، می توان به این نتیجه رسید که فرد یا افراد از آن جهت که به گونه ای متفاوت سخن می گویند به گروه خاصی تعلق دارند. تنوع زبانی گروهی بیانگر تغییرات زبانی، لابو سعی کرد نشان دهد که اگر زبان را از منظر مناسبی مورد بررسی قرار دهیم امکان آن وجود دارد که بتوان تغییرات زبانی در حال وقوع را شاهد بود.

پیش بینی در مورد تغییرات احتمالی زبان در آینده

گوناگونی های زبان که توسط افراد یک جامعه به کار می روند و گاه در مورد درستی یا نادرستی واژه ها منشاء قضاوت ها می گردند می توانند ما را به نوعی پیش بینی در مورد تغییرات احتمالی زبان در آینده رهنمون شوند. متغیرهای موقعیتی زمانی اتفاق می افتند و می توان شاهد آن بود که یک فرد در موقعیت های مختلف از گونه های زبانی متفاوتی استفاده کند. اگر بخواهیم زبان را از این زاویه مورد بررسی قرار دهیم باید بدانیم نقشی که گویشور بر گونه ی مورد استفاده در یک موقعیت ویژه مرتبت می داند کدام است.

از سیاق سخن گویشور می توان دانست که چرا و در چه موقعیتی این گونه سخن می گوید و هدف وی چیست. برای مثال، توجه کنید که یک سیاستمدار چگونه از یک سو با همکاران خود سخن می گوید و از سوی دیگر سیاق سخن را با رای دهندگان تغییر می دهد. گوناگونی های زبانی را می توان در روش مورد خطاب قراردادن، کاربرد محاوره ای گونه ها، زبان واره ها و لهجه های محلی و نیز انتخاب موضوع و مثال ها و شرح و بسط آنها مشاهده و ناظر بود.

کتاب های درسی و مجلات علمی عمده

آثار هولمز(۲۰۰۱) و رومین (۲۰۰۰) کتاب های مقدماتی در این زمینه به حساب می آیند. کولماس(۱۹۹۸)، اکرت و ریکفورت (۲۰۰۲)، پاستون و تاکر(۲۰۰۳) و کوپلند و جاورسکی (۲۰۰۶) مقالات و تحقیقات محققان معاصر مرتبط با جامعه شناسی زبان گردآوری کرده اند. استکول (۲۰۰۲) منابع بسیار ارزشمندی را فراهم آورده که می توانند راهگشا و محل الهام محققان باشند. همین گونه است بحث هایی که کولماس(۲۰۰۵) مطرح ساخته است.

برای کسب اطلاع در مورد روش شناسی تحقیق در زمینه ی جامعه شناسی زبان می توان به میل روی و گوردن (۲۰۰۳) مراجعه کرد. جامعه شناسی  فراگیری زبان مادری توسط کودک، یادگیری زبان دوم، گفتگو و نظایر آن زمینه های مناسبی برای تحقیق به حساب می آیند.

مجلات علمی معتبر در این زمینه عبارتند از:

۱)English World-Wide: A Journal of Varieties of English

۲) International Journal of the Sociology of Language

۳) Journal of Politeness Research: Language , Behavior, Culture

۴) Journal of Sociolinguistics

۵) Journal of Social Psychology

۶) Language and Communication

۷) Language and Intercultural Communication

۸) Language in society

۹) language variation and Change

۱۰) Multilingual

جامعه شناسی زبان

شبکه های اجتماعی

یکی از ایرادهایی که به ویلیام لابوو وارد ساخته اند این است که وی بیش از حد به گردآوری داده ها از گروه های به اصطلاح طبقات اجتماعی پرداخته است. لابوو اصطلاحات جامعه ی زبانی، گروه های اجتماعی و شبکه های اجتماعی را وامدار علمای علوم اجتماعی همچون گامپرز(۱۹۸۲) می داند.

هدف گامپرز

هدف گامپرز از به کار گرفتن این اصطلاحات و مفاهیم پی بردن به روابط بین زبان و عضویت و وابستگی به برخی گروه های اجتماعی مشخص(جوامع به هم پیوسته و در هم بافته و نظایر آن) بود و نه طبقات اجتماعی. گویشوران یک زبان؛ چه به صورت خودآگاه و چه به صورت ناخودآگاهف از زبان برای نشان دادن هویت اجتماعی خود به عنوان عضوی از یک گروه خاص استفاده می کنند. همانندی زبان کمک می کند تا فرد خود را از دیگر گروه های اجتماعی جدا بداند. کووتز (۲۰۰۴) مفهوم شبکه های اجتماعی رابه خوبی توصیف می کند. واردوو (۲۰۰۶) و میلروی و میلروی (۱۹۸۷،۱۹۷۸) نیز در آثار خود به شرح و بسط این مقوله می پردازند.