ترجمه شفاهی چیست؟ بررسی مفاهیم ترجمه شفاهی

مبانی ترجمه شفاهی

۱) مفاهیم ترجمه شفاهی

در این مقاله از حوزه ی آموزش ترجمه انگلیسی به معرفی بعضی از مفاهیم و تمایزات پایه ی مرتبط با ترجمه شفاهی که موضوع مطالعات این نوع ترجمه است، می پردازیم. انواع و اصطلاحات مطرح شده در مقاله حاضر بنیاد جامعی برای مباحث ترجمه شفاهی هستند.

نکات عمده درس ترجمه شفاهی به شرح زیر هستند:

● ریشه های مفهومی ترجمه شفاهی
● تعریف ترجمه شفاهی
● رابطه بین ترجمه شفاهی و ترجمه کتبی
● محیط های اجتماعی و مجموعه های تعاملی محل وقوع ترجمه شفاهی

۱٫۱) ریشه های مفهومی

ترجمه شفاهی در مقاله حاضر فعالیتی ترجمه‌ای، یعنی نوع خاصی از “ترجمه” محسوب می شود (تاکید بر لفظ ترجمه نشان دهنده این است که این واژه در اینجا به مفهوم عام و فراگیر خود به کار رفته است). ترجمه شفاهی عمل دیرینه بشر است که صراحتاً قدمتی بیش از اختراع خط و بیش از ترجمه (و ترجمه مکتوب) دارد. بسیاری از زبان های هند و اروپایی واژگانی برای لفظ های ترجمه گفتاری و مترجم شفاهی دارند که ریشه شناسی آن ها تا حد زیادی از واژگان مختص ترجمه (و ترجمه مکتوب) مستقل است. قدمت عباراتی که در زبان‌های ژرمنی، اسکاندیناویایی و اسلاوی به فردی اشاره دارند که به فعالیت ترجمه گفتاری(شفاهی) می پردازد، به زبان اَکَدی، زبان سامی باستان رایج بین آشوریان و بابلیان حول و حوش سال ۱۹۰۰ پیش از میلاد، برمی گردد.

ریشه اکدی تورگومانو / ترگومانو، برگرفته از ریشه ای عربی، نیز موجب ظهور اصطلاح مستقل انگلیسی dragoman (به معنای دیلماج) شد که برای مترجم شفاهی به کار می رود. در مقابل واژه انگلیسی ‘interpreter’ از لفظ لاتینی interpres (به مفهوم تشریح کننده فردی که آنچه مبهم است را تشریح می کند) مشتق شده است، اما ریشه های معنایی آن معلوم نیستند. در حالی که بعضی از پژوهشگران بخش دوم این واژه را مشتق از partes یا pretium (به معنای ‘قیمت’) و از این رو، متناسب با مفهوم ‘واسطه’ ، ‘میانجی’ یا ‘واسطه تجاری’ می‌دانند، سایرین برای آن ریشه سانسکریت پیشنهاد کرده‌اند. با این اوصاف، اصطلاح لاتینی interpres که به فردی اشاره می‌کند که ‘معنا را تشریح می‌کند’ و آنچه دیگران در درکش با دشواری روبرو هستند را درک میکند، مفهوم معنای بسیار مناسبی برای مترجم شفاهی در درک ما از این دو مفهوم در اثر حاضر است.

ریشه شناسی فعل to interpret

ریشه شناسی فعل to interpret رابطه ای تنگاتنگ از لحاظ معنایی بین آن و دو اصطلاح translation و translate ایجاد می کند: در حالی که با تاکید بر چندمعنایی لفظ interpret می توان به دفاع از مفهوم معنا-بنیاد، و نه واژه-بنیاد از ترجمه پرداخت. بسیاری ها بر تمایز بین مفهوم هرمنوتیک و عام تر و مفهوم ترجمه‌ای های خاص تر واژه تاکید داشته‌اند. این مورد اهمیت ویژه‌ای در محیط قضایی دارد که در آن وکلا تفسیر (قانون) را از امتیازات خود می دانند و انتظار دارند مترجمان شفاهی دادگاهی (زبان را) ترجمه کنند. چنین وضعیتی، به جای ایجاد ایهام معنایی، درک ما از معانی ترجمه کتبی و / یا شفاهی را با چالشی بنیادی روبرو می سازد، و در بسیاری از بخش های کتاب حاضر که در ادامه می آیند، تلاش خواهیم کرد که به پاسخ مناسبی دست یابیم.

۱.۲) تعریف ترجمه ی شفاهی

در محدوده ساختار مفهومی ترجمه، ترجمه ی شفاهی را می توان در نهایت ایجاز بر حسب فوریت آن، از سایر انواع فعالیت های ترجمه‌ای متمایز ساخت: در اصل این نوع ترجمه در حال حاضر برای افرادی اجرا می‌شود که می‌خواهند از میان حصار موانع زبانی و فرهنگی به برقراری ارتباط بپردازند.

۱‌.۲‌.۱) ملاک های کادِه

برخلاف کاربرد رایج مندرج در بیشتر واژه نامه ها، ترجمه شفاهی را نباید الزاما با ترجمه گفتاری (oral translation) یا به، بیان دقیق تر، با برگردان گفتاری پیام های گفتاری برابر دانست. چنین کاری ترجمه شفاهی در زبانهای اشاره (و نه گفتاری) را از حوزه دید ما خارج، و تشریح نمودهای نه چندان رایج ترجمه گفتاری، که در ادامه خواهند آمد، را با دشواری روبرو می کند. در عوض، با تشریح ویژگی فوریت می توان ترجمه گفتاری (شفاهی) را بدون توسل به دوگانگی گفتاری در برابر مکتوب، از سایر انواع ترجمه متمایز ساخت. این کاری است که اتو کاده، پژوهشگر ترجمه و مترجم شفاهی خودآموخته در دانشگاه لایپزیک، در اوایل سالهای ۱۹۶۰ انجام داد.

کادِه ترجمه شفاهی را شکلی از ترجمه می‌داند که در آن :

● متن زبان مبدا تنها یک بار ارائه می‌شود و بنابراین امکان نقد یا بازپخش آن وجود ندارد، و
● متن زبان مقصد تحت فشار زمانی تولید می شود و فرصتی برای تصحیح و بازبینی آن وجود ندارد.

کاده تصمیم گرفت که واحدهای نشانه‌شناختی در ترجمه را متن بنامد، که عباراتی مانند جمله (به مفهوم عام)، عمل های گفتمان و یا پیام، که باید به طور شایسته تعریف شوند، را می توان جایگزین آن نمود. صرف نظر از اصطلاحات، تعریف کادِه با دقت دربرگیرنده ی ترجمه شفاهی از، در، یا بین زبان های اشاره است و انواع مختلف ترجمه گفتاری مانند ترجمه دیداری (sight translation) زیر نویسی زنده (live subtitling) یا ترجمه (مکتوب) آنلاین چت های اینترنتی را تبیین می کند. چنین حالتی توصیف عام ترجمه گفتاری چه نوع فوری فعالیت ترجمه‌ای است که بی درنگ و به طور فوریتی اجرا می‌شود را تایید می‌کند.

تعریف ترجمه شفاهی با توجه به ملاک های کاده:

بر اساس ملاک های کادِه که به جای کاربرد ارتباطی بی درنگ، بر فوریت اقدام مترجم شفاهی به پردازش متن تاکید دارد، ترجمه گفتاری (شفاهی) را می توان اینگونه تعریف کرد: ترجمه شفاهی نوعی از ترجمه است که درآن برگردان آغازین و پایانی به زبان دیگر بر اساس ارائه یک باره جمله به زبان مبدا تولید می شود. ملاک های ارائه گذرا و تولید فوری کمک چندانی به برآورده سازی نیاز ما به بیان مفاهیم نمی کنند.

البته مفهومی سازی محور ترجمه گفتاری بر اساس مفهوم عام ترجمه ما را دچار تردید کلی‌تر نسبت به چگونگی تعریف این اصطلاح میکند. در حالی که مطالعه ترجمه شفاهی لزوماً به مباحث ترجمه همراه با انواع و شاخه های آن بستگی ندارد، تصمیم ما به تعریف ترجمه شفاهی به صورت شکلی از ترجمه با این ایده همراه است که پژوهشگر ترجمه شفاهی نمی‌تواند از مسائل مفهومی پایه بی نیاز باشد. جورج استاینر در اشاره به لفظ آلمانی برای مترجم شفاهی می نویسد: اگر در نهایت دقت نگاه کنیم خواهیم دید که عادی ترین عمل انتقال بینازبانی که دُلمتشر اجرا می کند کل ماهیت و نظریه ترجمه را در بر می‌گیرد.

۱.۲.۲) ترجمه ی گفتاری به مثابه ترجمه

با در نظرگیری حوزه نظری وسیع و متنوع ترجمه، آنگونه که آثار مرجعی مانند دانشنامه مطالعات ترجمه روتلج (بیکر و سالدانها ۲۰۰۹) و کتاب راهنمای مطالعات ترجمه (گامبیه و ون درسلر ۲۰۰۹) تحت پوشش گرفته است، شاید بتوانیم با تکیه بر رویکردهای متعدد تبیین خود از ترجمه گفتاری که شکلی از ترجمه است را غنا ببخشیم. از آنجایی که پژوهشگران مختلف موضوع مطالعه خود را متناسب با اهداف، تجربه ها و اولویت های خاص خود تعریف و توصیف می کنند، پرسش پایه درباره ماهیت ترجمه پاسخ های به شدت متفاوتی به دنبال داشته است. بیایید به منظور تشریح طیف انتخاب نگاهی به ۴ پاسخ به پرسش ترجمه چیست؟ بیاندازیم و تلویحات نظری آن ها را بررسی کنیم.

ترجمه عبارت است از:

الف) فرآیندی که طی آن جمله های گفتاری یا مکتوب در زبانی بیان می شود که قصد یا فرض در آن انتقال معنایی همسان در قالب جمله ای از پیش موجود به زبان دیگر است (رابین ۱۹۵۸)

ب) انتقال افکار و ایده ها از زبانی (مبدا) به زبانی دیگر (مقصد)، چه در زبان‌های مکتوب و چه در زبان‌های گفتاری … و اینکه یک یا هر دو زبان جزو زبانهای اشاره باشند یا نباشند (بریسلین ۱۹۷۶ الف)

ج) مجموعه پیچیده مرتبط با موقعیت و نقش مدار از عمل ها با هدف تولید متن مقصد برای مخاطبان در فرهنگ/زبان دیگر بر اساس متن مبدا معین (سالوسکی ۱۹۹۳)

د) هر جمله ای که به مفهوم ‘ترجمه’ درون فرهنگ و صرف نظر از شرایط ارائه یا لحاظ می شود (توری ۱۹۹۵)

شرح توضیحات بالا :

تعریف (الف) رابطه معرف بین جملات مبدا و مقصد را برجسته می سازد و همسانی معنا را شرط ضروری قرار می دهد. همچنین تعریف (الف) کنشگر ها و نگرش های انسانی را ولو به طور ضمنی، برحسب ‘مقاصد’ و ‘انتظارات’ معرفی می کند. تعریف (ب) ترجمه را فرآیند ‘انتقال ایده ها’ در ابزار زبان می داند‌. تعریف (ج) به معرفی مجموعه ویژگی های توصیفی از قبیل موقعیت، نقش، متن و فرهنگ می پردازد و بر مقصد مندی فراورده ترجمه‌ای تاکید می‌کند. نهایت مقصدمندی در تعریف (د) لحاظ شده که در آن نظریه‌ پرداز هرنوع تحکیم تجویزی را کنار می‌گذارد و آن‌چه در اجتماعی معین ترجمه‌ محسوب می‌شود را ترجمه تلقی می کند.

هر چهار تعریف فوق ترجمه گفتاری (شفاهی) را شامل می شوند، اما هر یک از آنها ابعاد مفهومی متفاوت را برجسته می سازد. هر آنچه به صورت ویژگی ضروری《ترجمه》 (یعنی مفاهیمی مانند انتقال، ایده ها، همسانی، قصد یا فرهنگ) قید می گردد، به تعریف ما از ترجمه گفتاری می پیوندد و در تلاش های بعدی با هدف توصیف و تشریح باید تبیین گردد. البته ما میتوانیم در بیان تعریفی کاملاً متفاوت آزادانه عمل کنیم، اما اختراع مجدد چرخ《ترجمه》به منظور تداوم بخشی به مطالعه ترجمه گفتاری کار عاقلانه ای به نظر نمی رسد.

ما مطمئناً می‌توانیم تعاریف مختلف ترجمه از لحاظ ترکیبات مفهومی پایه شامل موارد زیر را مورد کاوش قرار دهیم:

▪️ فعالیتی (عمدتاً) شامل

▪️ تولید جملاتی (متونی) که

▪️ تصور می شود دارای معنا و/ یا تاثیر همانند

▪️ در قالب جملات از پیش موجود

▪️ در زبان و فرهنگ دیگری هستند.

چنین اصطلاحاتی را می توان به شیوه های مختلف اقتباس و تکمیل کرد.

مثلا مفهوم فعالیت را می‌توان خدمتی تلقی کرد که احتمالاً می توان آن را حرفه ای نامید و هدف از آن برقراری ارتباط است و برای مشتری یا مصرف کننده انجام می شود. همچنین می توانیم تولید (و ارتباط) را رویدادی بنامیم که در موقعیت و فرهنگی معین رخ می دهد، نیز می‌توانیم مفاهیم کلیدی مانند فرهنگ، زبان، جمله و معنا را تشریح و متمایز کنیم. آنچه به اندازه تکمیل سازی اصطلاح شناختی اهمیت دارد شیوه های چارچوب مفهومی ما در منعکس سازی بعضی از حوزه های کلیدی اختلاف نظرهای نظری است که شامل موارد زیر هستند:

▪️ محدوده وظیفه مترجم شفاهی (عمدتاً تولید)

▪️ دیدگاه به فرایند ترجمه (تولید مقصد مدار به جای انتقال وابسته به مبدا)

▪️ خصوصیات هنجاری محصول ترجمه‌ای (فرضیه همانندی در معنا یا تأثیر)

صرف نظر از انتخاب یکی از این گزینه های فوق، داربست تعریفی این اصطلاحات به پژوهشگران ترجمه گفتاری در مفهومی سازی موضوع مطالعه که به صورت نوعی از ترجمه، کمک کافی می کند. با این حال، حتی و یا مخصوصاً در کتب درسی باید تصریح کرد که هر نوع تعریفی از موضوع مطالعه ضرورتاً متناسب با مجموعه فرضیات نظری بنیادی است.

گیدئون توری در این باره می نویسد:

تعیین موضوع مطالعه به هیچ وجه رویه ی خنثی ‏ای نیست و این ضرورتا جزو نقش‌های نظریه ای است که موضوع طبق شرایطی آن و پیوسته در پیوند با برآورده سازی نیاز های معینی شکل می گیرد. از این رو، ایجاد و توجیه موضوع ارتباط نزدیکی با پرسش‌های در ذهن، روش های محتمل بررسی موضوع با در نظرگیری چنین پرسش‌هایی و در واقع، نوع پاسخ‌های پذیرفتنی دارد.

اگر از چنین دیدگاه نسبی گرایانه ای به قضیه بنگریم، می بینیم که هیچ تعریف عینی را نمی توان ارائه کرد که بتواند معنای حقیقی یا ماهیت درک یا باور ما از مسائل را یک بار برای همیشه تثبیت بخشد. بسیاری از پژوهشگران برجسته معتقد هستند که چنین رویکرد غیر ماهیت گرای پست مدرن به معنای بخشی از حوزه مشترک در مطالعات ترجمه است (چسترمن و آرو جو ۲۰۰۰). پیامدهای نظری و روش شناختی آن را در بخش های بعدی اثر حاضر مورد بحث قرار خواهیم داد. اکنون در ادامه مقاله حاضر به مفهوم ترجمه گفتاری برمیگردیم تا به مرور شیوه هایی برای متمایز سازی بیشتر آن با استفاده از ملاک های متنوع بپردازیم.

۱.۳) محیط ها و مجموعه ها

در صورتیکه رویکردی از دیدگاه تاریخی به ترجمه گفتاری داشته باشیم، آشکارترین ملاک مقوله بندی و عنوان بندی بافت اجتماعی تعامل، یا محیط وقوع فعالیت است. فعالیتی دیرینه با عنوان ترجمه گفتاری زمانی به وقوع پیوست که (اعضای) اجتماعات زبانی و فرهنگی مختلف بنا به هدفی خاص با یکدیگر ارتباط برقرار کردند. علاوه بر چنین ارتباط هایی بین واحد های اجتماعی در محیط های بین اجتماعی مختلف، می‌توان نوعی ارتباط واسطه‌ای را نیز درون جوامع ناهم زبان متصور شد که در چنین حالتی می توان از ترجمه شفاهی در محیط های درون اجتماعی سخن به میان آورد.

۱.۳.۱) محیط های بین اجتماعی و درون اجتماعی

ترجمه شفاهی رابط-مدار

بعضی از ارتباطات واسط های اولیه بین جوامع چند زبانه با هدف تجارت و تبادل کالا، و داد و ستد انجام می‌شد که نتیجه آن ایجاد ترجمه گفتاری تجاری (business interpreting) در جایگاه نوع نخستین ترجمه گفتاری (شفاهی) بود. هنری ون هووف (۱۹۶۲) در یکی از قدیمی ترین نوشته های منتشر شده خود با بحث درباره انواع مختلف ترجمه شفاهی، ترجمه گفتاری رابط-مدار (liaison interpreting) را نوعی از ترجمه گفتاری می داند که عمدتاً در مذاکرات تجاری کاربرد داشت. بیش از سی سال بعد، جنتیله و دیگران (۱۹۹۶) با بهره گیری از معنای عام رابطه که نشان دهنده‌ی ایده ی ارتباط و پیوند است اصطلاح ترجمه گفتاری رابط-مدار را به انواع محیط های ترجمه گفتاری در ابعاد بین اجتماعی دربرابر درون اجتماعی تعمیم دادند.

ترجمه شفاهی سیاسی و نظامی

جایی که نمایندگان اجتماعات زبانی و فرهنگی مختلف با هدف ایجاد و پرورش روابط سیاسی گرد هم می آمدند، تکیه آن‌ها بر میانجی هایی بود که عمل آنها معمولاً ترجمه گفتاری سیاسی (diplomatic interpreting) نامیده می‌شود. با تیره شده روابط، و یا حتی قبل از اینکه نیاز به میانجی ها ایجاد شود، درگیری مسلحانه ارتباط واسطه‌ای در محیط نظامی را به ضرورتی مبدل ساخت. بنابراین، چنین عملی که اصطلاحاً ترجمه گفتاری ویژه مسائل نظامی (military interpreting) نامیده می شود و مذاکره با متحدان مذاکرات آتش بس و یا بازجویی از اسرا نمونه هایی از کاربرد آن هستند، رابطه ای تاریخی با ترجمه شفاهی سیاسی دارد.